2.2. Alana Özgü Yeterlilik ve Beceriler

Günümüzde tarih bilimine yönelik araştırmaların sonuçlarına bağlı olarak tarih yazımı ve tarih eğitiminde ortaya çıkan gelişmeler neticesinde tarih derslerinin içeriği yeniden yapılandırılmaktadır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında tarihin neden öğretilmesi gerektiği üzerine yapılan tartışma ve araştırmaların çoğalması tarih eğitiminin öğrencilere kazandıracağı bir dizi beceri ve yeterliğin belirlenmesini kolaylaştırmıştır. Bu süreçte ortaöğretim düzeyinde tarih eğitimi sadece belirli olayların bilişsel düzeyde öğretilmesi amacının ötesine geçerek tarihsel bilginin üretim süreç ve mekanizmalarını da içerecek biçimde genişletilmiştir.

Geçmişe ilişkin bir sorgulama süreci olarak tarih dersleri aracılığıyla öğrenciler gerçek tarihsel öğrenme etkinlikleriyle karşılaşır, bilgi üretim sürecine katılır ve kendi tarih anlatılarını inşa ederler. Nitekim tarih derslerindeki öğrenme-öğretme süreçlerine kaynaklarla çalışmayı dâhil etmek, öğrencilerin okuduklarını salt aktaran “bilgi anlatıcıları” konumundan sıyrılıp, tarihçiler gibi “bilgiyi üreten/yorumlayan” bir role sahip olmalarına katkı sağlar. Kuşkusuz böyle bir tarih eğitimi yaklaşımı ise tarihsel düşünme becerileriyle mümkün olabilir.

Tarihsel düşünme, özü itibariyle “bir tarihçi gibi düşünme” olarak tanımlanmaktadır. Zira tarihçi gibi düşünmek, tarih yazımının ve eğitiminin metodolojisine hâkim olmayı, tarihçinin çalışma yöntemlerini ve bilgi üretme süreçlerini kullanmayı gerektirmektedir. Öğrencilerin de tarihsel bilginin üreticisi olabilmesi için tarihsel düşünme süreçlerini bilmesi ve birer “tarihçi” gibi çalışabilmesi lazımdır.

Tarihsel düşünmeyle ders kitaplarındaki bilgileri ezberlemek değil, tarihin bir disiplin olarak kendisine özgü düşünme becerilerini öğrencilere kazandırmak amaçlanmaktadır. Tarihsel düşünmede, geçmişteki olayları anlamak, geçmiş hakkında yorum yapmak ve geçmişle güncel arasında köprüler kurmak esastır. Buna ilaveten tarihsel düşünme, geçmişin bütünüyle tarih kapsamına girmediğini, tarihsel gerçeğin kendine has bazı özelliklerinin olduğunu anlamada yardımcı olur.

Öğrencilerin tarihsel olay, olgu ve bulgulara ilişkin eleştirel bir tutum sergilemeleri, tarih bilinci ve tarih yorumu açısından zorunlu olan düşünme süreçlerini öğrenip uygulamaları gerektiği gün geçtikçe daha geniş kitlelerce kabul edilmektedir. Bu bağlamda tarihsel düşünme becerileri öğrencilerin kronolojik olarak akıl yürütmelerine, geçmişteki olgular arasında çoklu neden-sonuç bağlantıları kurmalarına, sosyal yapı, zihniyet, kurum ve kuruluşların zamanla geçirdikleri değişimleri fark etmelerine olanak sağlar. Bazı tarihsel olguların süreklilik arz eden özelliklerini kavramalarına ve bunları güncel gelişmelerle ilişkilendirmelerine imkan sunar.

Türkiye’de tarih eğitimi alanında yapılan araştırmaların oluşturduğu birikimin çıktıları arasında öğrencilere alan becerileri kapsamında tarihsel düşünme becerilerinin kazandırılması da yer almaktadır. Nitekim yurtdışı literatürde tarihsel düşünme (historical thinking) olarak nitelendirilen, Türkiye’de 2007 Tarih Dersi Öğretim Programlarında tarihsel düşünme becerileri olarak adlandırılan öğrenme çıktıları önemli bir yer tutmuştur.

Bu beceriler 2007 programında kronolojik düşünme, tarihsel kavrama, tarihsel analiz ve yorum, tarihsel sorun analizi ve karar verme ile tarihsel sorgulamaya dayalı araştırma şeklinde beş başlık altında ele alınmıştır.

2018 yılında yapılan programda ise kronolojik düşünme, tarihsel kavrama, neden-sonuç ilişkisi kurma, değişim-sürekliliği algılama, tarihsel sorgulamaya dayalı araştırma, tarihsel analiz ve yorum, tarihsel sorun analizi ve karar verme ile tarihsel empati adlarıyla sekiz başlık altında detaylandırılmıştır. 2022 yılında güncellenen Ortaöğretim Tarih Dersi 9-11. Sınıflar Öğretim Programında ise öğrenme hedefleri, değer ve tutumlar, genel beceriler ve tarihsel düşünmenin anahtar kavramlarıyla birlikte öğrencilere kazandırılmak istenen tarihsel düşünme becerileri şunlardır:

Şema 1’de görüldüğü üzere Ortaöğretim Tarih Dersi 9-11. Sınıflar Öğretim Programında tarihsel düşünme becerileri altı başlığa ayrılmıştır. Kronolojik düşünme, tarihsel kavrama, tarihsel analiz ve yorum, tarihsel sorgulamaya dayalı araştırma, tarihsel sorun analizi ve karar verme ile tarihsel empati şeklinde sıralanan tarihsel düşünme becerileri ayrıntılı bir biçimde aşağıda sunulmuştur:

AB1. Kronolojik Düşünme

Tarihin temel bileşenlerinden biri tarihsel zamandır. Tarihsel zaman, toplumu derinden etkileyerek iz bırakmış olayların tanımlanmasında kullanılan, geçmiş zamanın bir parçasıdır. Kronoloji ise tarihsel zaman içinde tanımlanan bu olayların öncelik-sonralıklarına göre belli bir zamansal sıraya dizilmesidir. Zira kronoloji, tarihsel düşünmeyi düzenleyen zihinsel bir yapı işlevi görür. Tarihin omurgası olarak da nitelendirilen kronoloji bilgisiyle öğrenciler tarihsel olaylar arasında neden-sonuç ilişkisi kurar ve bu olayları bütünlük içinde öğrenir. Geçmiş, bugün ve gelecek arasındaki farkı sağlıklı bir biçimde ayırt ederek geçmişi daha anlamlı hâle getirir. Böylelikle öğrencilerin kendi tarihsel bilgilerini yapılandırmalarına sistematik bir katkı sağlar.

Kronolojik düşünme becerisinin göstergeleri şunlardır:

AB1.1. Geçmiş, bugün ve gelecek arasında ayrım yapar.

AB1.2. Tarihsel olayları milattan önce (MÖ) ve milattan sonra (MS) ayrımına uygun olarak tarih şeridine yerleştirir.

AB1.3. Herhangi bir tarihi (yılı), çağ, binyıl, yüzyıl, yarı ve çeyrek gibi zaman kavramlarıyla ifade eder.

AB1.4. Tarihsel bir metindeki zaman akışını belirler.

AB1.5. Kronoloji içeren tarihsel verileri ve kaynakları yorumlar.

AB1.6. Tarihsel bir olayı zamanla ilgili yanılgıya düşmeden açıklar.

AB1.7. Belirli bir zaman akışına göre tarih şeritleri, tarihsel hikâyeler, akış şemaları ve zaman kapsülleri gibi materyaller hazırlar.

AB1.8. Tarihi dönemlere ayırmaya yönelik yaklaşımları karşılaştırır.

AB1.9. Tarihi dönemlere ayırmaya yönelik farklı yaklaşımlar önerir.

AB2. Tarihsel Kavrama

Tarihsel kavrama geçmişin derinlemesine ve tüm boyutlarıyla anlaşılması esasına dayanır. Bu çerçevede geçmişe ait olgu, terim, kavram ve teoriler arasındaki ilişkileri anlamayı temel alır. Tarihsel kavrama becerisinde öğrenciler geçmişe ait buluntuları, belgeleri, günlükleri, mektupları, sanat eserlerini ve edebi ürünler gibi kaynakları incelerken, aynı zamanda olayların meydana geldiği tarihsel bağlamı dikkate alarak geçmişi, bugünün kavram ve normlarıyla değerlendirmekten kaçınmayı öğrenir. Tarihsel kavramayı içselleştirmiş öğrenciler metinde geçen olayları zihinlerinde canlandırarak (imgeleme/tahayyül etme) okuma yeteneklerini geliştirir; metni okuma süreçlerinde birey ve grupların niyetlerini, eğilimlerini, değer yargılarını ve fikirlerini göz önünde bulundurur.

Tarihsel kavrama becerisinin göstergeleri şunlardır:

AB2.1. Tarihsel bir belge veya metnin yazarı ve kaynağını belirtir.

AB2.2. Tarihsel bir metnin içeriğini kim, ne, nasıl, nerede, neden-sonuç ve ne zaman gibi temel sorular çerçevesinde çözümler.

AB2.3. Tarihsel bir metindeki olgu ve görüşleri ayırt eder.

AB2.4. Tarihsel bir olayı açıklarken belgeler, görseller, kaynak kişiler, kalıntılar ve buluntular, sanat eserleri ve edebi ürünler gibi geçmişi anlatan kaynaklarda sunulan verileri kullanır.

AB2.5. Belgeler, görseller, kaynak kişiler, kalıntılar ve buluntular, sanat eserleri ve edebi ürünler gibi geçmişi anlatan kaynaklarda yer alan tarihsel verileri kendi cümleleri ile açıklar.

AB3. Tarihsel Analiz ve Yorum

Tarihçiler geçmişi anlamaya çalışırken kaynaklar üzerinden kendi tarihsel metinlerini inşa ederler. Bu nedenle tarihçilerin verilere bağlı ortaya koyduğu yorumlar, aynı tarihsel kaynaklara dayandırılsa dahi tarihçiden tarihçiye ve toplumdan topluma değişebilir. Tarihsel analiz ve yorum becerisi, tarihçilerin geçmişi farklı yorumlama nedenlerini anlamayı gerekli kılmaktadır. Bu beceriye sahip olan öğrenciler tarihsel bilgiyi üreten yazarları ve sundukları kanıtları eleştirel bir gözle inceler. Geçmişe ait olgu, terim, teori ve kavramlar arasındaki ilişkileri net bir biçimde ortaya koyar. İncelenen metindeki tarihsel olgu ve genellemeler yanında, nesnel ve öznel anlatımları ayırt eder. Konuyla ilgili öğretmen anlatısı ve ders kitaplarında yer alan bilginin dışındaki tarihsel belgelere, görsellere, kalıntılara ve buluntulara ulaşan öğrenciler, geçmişe ilişkin farklı yorumları ve yaklaşımları görür. Böylelikle tarihçilerin metinlerini oluştururken farklı olguları kullanabileceklerini ve bu olguları farklı yorumlayabileceklerini kavrar.

Tarihsel analiz ve yorum becerisinin göstergeleri şunlardır:

AB3.1. Geçmişte yaşamış insanların farklı bakış açıları olabileceğine kanıtlar gösterir.

AB3.2. Tarihsel olaylara ilişkin tarihçilerin farklı yorumları olduğunu kavrar.

AB3.3. Tarihsel olaylar hakkındaki algı, önem ve yorumların yeni gelişmeler doğrultusunda değişebileceğini açıklar.

AB3.4. Tarihsel olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkilerini analiz eder.

AB3.5. Tarihsel sürekliliği olan sorunları belirleyerek çağlar ve bölgeler arasında karşılaştırmalar yapar.

AB3.6. Tarihsel kaynaklara dayalı olan ve olmayan görüşleri ayırt eder.

AB3.7. Tarihsel süreçteki farklı anlayış, dönem, gelişme, kurum ve uygulamalara örnekler verir.

AB3.8. Birbiriyle karşıt görüşler içeren tarihsel metinlerin benzer ve farklı yönlerini karşılaştırır.

AB3.9. Tarihsel olayların yol açtığı fırsatları ve sınırlılıklar hakkında çıkarımlarda bulunur.

AB4. Tarihsel Sorgulamaya Dayalı Araştırma

Tarih yazma veya tarihsel bir anlatıyı inşa etme süreci geçmişe ait kaynaklarla çalışmayı gerektirir. Profesyonel tarihçilerin kullandığı metodolojik yaklaşımları, amatör tarihçiler ve tarih dersi alan öğrenciler de kullanabilir.

Tarihsel sorgulamaya dayalı araştırma becerisinde öğrenciler, geçmişe ait kaynakları bir dedektif hassasiyetiyle sorguya çekerek veri elde eder, bu verileri kullanarak da kendi tarihsel anlatılarını oluşturur. Böylelikle öğrenciler dersin öğretmen anlatısı ve ders kitabından ibaret olmadığını fark eder. Tarih dersleri için ders kitabının dışında çok sayıda kaynağın var olduğunu da bilir. Hatta bir tarihçi yaklaşımıyla birincil veya ikincil kaynaklarla çalışabilen öğrenciler ders kitaplarındaki tarihsel bilgileri sorgular. Ders kitaplarında yer verilmeyen bakış açılarını fark eder, ders kitabının tamamıyla veya kısmen göz ardı ettiği bir konuyu derinlemesine inceler.

Ayrıca geçmiş hakkındaki birçok yargının “değişime açık, güncellenebilir ve tartışılabilir” olduğunu algılar. Yeni kaynakların keşfedilmesi ve mevcut kaynaklara yeni yaklaşımlarla farklı yorumların getirilmesi sonucunda tarihsel bilginin tekrar üretilebileceğini fark eder. Dikkatli bir araştırmanın geçmişle ilgili sorunların üzerindeki “sis perdesini” kaldırabileceğini ve daha önce ortaya atılmış iddiaları çürütebileceğini deneyimler.

Tarihsel sorgulamaya dayalı araştırma becerisinin göstergeleri şunlardır:

AB4.1. Tarihsel kaynaklara anlamlı sorular sorar.

AB4.2. Farklı kaynaklardan tarihsel veri elde eder.

AB4.3. Tarihsel verilerin geçerliğini ve güvenirliğini sorgular.

AB4.4. Tarihsel kaynaklardan elde ettiği verileri çözümler.

AB4.5. Tarihsel kaynaklardan elde ettiği verileri bulgulara dönüştürür.

AB4.6. Tarihsel bulgulardan yola çıkarak ulaştığı sonuçları raporlaştırır.

AB5. Tarihsel Sorun Analizi ve Karar Verme

Geçmiş, insanoğlunun aldığı kararlar ile bu kararların sonucunda meydana gelen olaylardan oluşur. Tarihi öğrenebilmek için geçmişte yaşayan insanların sorunları, aldıkları kararlar, bu kararları etkileyen faktörler ve alınan kararların sonuçları kullanılabilir. Ancak tarihsel alıntılarla ortaya çıkan durum, kişisel yargıları, çeşitli ikilemleri ya da çıkmazları içerebilmektedir. İşte bu kişisel yargılar, ikilemler ya da çıkmazlar nedeniyle geçmişte yaşanan olayları öğrencilerin anlamaları için “Bu olayların çözümü için farklı neler yapılabilirdi?” sorusuna cevap aranır. Böylelikle öğrenciler tarihsel olayları analiz eder, geçmişte yaşayan insanların yaptığı doğru ya da yanlış seçimleri etkileyen değerleri ve inançları sorgular. Geçmişteki bir sorunu tarihsel bağlamında ve olayı yaşayan insanların gözünden değerlendirerek dönemin şartları içinde neler yapılabileceğini düşünür.

Geçmişte yaşayan insanların kritik anlarda yüz yüze geldiği sorun, ikilem ve çıkmazları anlar. Mevcut çözümün alternatiflerini belirler, tercih edilmemiş seçeneklerin sonuçları hakkında öngörüler geliştirir ve bunları tercih edilmiş çözüm yollarının sonuçlarıyla karşılaştırarak değerlendirir.

Tarihsel sorun analizi ve karar verme becerisinin göstergeleri şunlardır:

AB5.1. Geçmişteki konu ve sorunları tanımlar.

AB5.2. Geçmişteki konu ve sorunlarla ilgili insanların çıkar, değer ve bakış açılarını analiz eder.

AB5.3. Geçmişte yapılan uygulamaların ve alınan kararların alternatiflerini değerlendirir.

AB5.4. Güncel sorunların tarihsel arka planlarını tespit eder.

AB5.5. Güncel sorunların ortaya çıkmasına yol açan geçmişteki ve günümüzdeki nedenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur.

AB5.6. Tarihsel bir sorunu çözmeye yönelik eylem planı hazırlar, bu doğrultuda problemi tanımlar, problemi

ortaya çıkaran faktörleri analiz eder ve iyi incelenmiş tercihler arasından inandırıcı bir çözüm önerir.

AB5.7. Tarihsel bir karara dayalı uygulamaları değerlendirir.

AB6. Tarihsel Empati

Tarihsel empati geçmişte yaşayan insanların yaptıkları eylemleri onların bakış açılarından hareketle anlama çabasıdır. Bu bağlamda tarihsel empatide geçmişte yaşayan insanların hayatlarını ve davranışlarını çevreleyip yönlendiren sosyal, kültürel, entelektüel, duygusal etkenleri anlamak, geçmiş hakkında bir çıkarım veya değerlendirme yaparken bunları hesaba katmak esastır. 

Tarihsel empati becerisiyle öğrenciler sadece tarihsel kişilerin ya da grupların kendi dünyalarına özgü bir bakış açıları olduğunu bilmekle kalmaz, aynı zamanda bu bakış açılarının belli olayları nasıl etkilediğini de görür. 

Duyuşsal alanın yanı sıra tarihsel kaynaklara dayalı derin bir bilişsel süreci işe koşar. 

Geçmişteki insanların davranışlarının nedenlerini anlar ve açıklar. 

Tarihsel olayların, kişilerin, döneme ait kültürel, ekonomik, siyasal, toplumsal ve felsefî bilgilerin farkına varır. 

Tarihsel empati kurarken bugünün değerleri ile geçmişi yargılamamayı öğrenir, çalışılan dönemdeki olayı etkileyen faktörlerin günümüzden kesin olarak farklı olabileceğini algılar.

Tarihsel empati becerisinin göstergeleri şunlardır:

AB6.1. Dönemin şartlarına uygun olarak geçmişteki insanların duygu, düşünce ve amaçlarını tespit eder.

AB6.2. Kendi duygu, düşünce ve yargılarından etkilenmeden incelediği dönemin özelliklerini kavrar.

AB6.3. Tarihsel olayları dönemin bakış açısıyla değerlendirir.

AB6.4. Geçmiş olayları değerlendirirken tarihsel bağlam ve kronolojiyi doğru kullanır.

AB6.5. Geçmiş olaylara ilişkin elde ettiği veriler ve dönemin şartlarını dikkate alarak kendi tarih anlatısını oluşturur.