GAZNELİLER DEVLETİ

Gaznelilerden önce Horasan ve Maveraünnehir’de Samaniler Devleti bulunuyordu. Samaniler Horasan, Maveraünnehir ve Yedisu’nun batı bölgelerini (Taraz ve civarları) muhteva eden büyük bir devlete dönüşmüştür. Samaniler döneminde İran’dan Yedisu’ya kadar uzanan geniş toprakların aynı siyasi çatı altında birleştirilmesi ve ahalinin büyük kısmının Müslümanlardan oluşması sonuçta refahı sağlamıştır.

Maveraünnehir ve Horasan İslam dünyasının kültür merkezleri hâline gelmiş, Fars dili kültürel hayatta daha etkili olmaya başlamıştır. Bu sırada Türk askerî gücü de gittikçe artmıştır. Samanilerin kontrolündeki
Afganistan topraklarında bölge ve şehirlerin yönetimine Türk asıllı kumandanların tayin edilmesi, sonradan buralarda Türk hanedanlarının oluşmasına zemin hazırlamıştır.

Gazneliler X-XII. yüzyıllar arasında hüküm sürmüştür. Samanilerin Gazne’deki (Afganistan) Türk asıllı komutan Alp Tegin X. yüzyılın ikinci yarısında Samani gücünün zayıflamasıyla Gazneli Devleti’nin temelini atmıştır. Alp Tegin’in damadı Sebük Tegin (977-997) ve onun oğlu Gazneli Mahmut (998-1030) devrinde bu hanedan kendi zirvesine ulaşmış; Afganistan, Harezm, İran ve Kuzey Hindistan’ın (Pakistan) bir kısmını yönetimi altına almıştır.

Sultan Gazneli Mahmut döneminde devletin sınırları Amuderya’dan (Ceyhun) İndus Nehri’ne, oradan da Hint Okyanusu’na kadar uzanmıştır. Oğlu I. Mesut (1031-1041) döneminde Gaznelilere ait temel ve büyük toprakların bir kısmı kaybedilmiştir. Batı bölgelerinin neredeyse tamamı, Dandanakan Savaşı (1040) sonrasında Selçuklu Devleti’nin eline geçmiş; devletin yönetiminde Afganistan, Belucistan ve Pencap bölgeleri kalmıştır. Selçukluların 1157 yılında dağılması, Gaznelilere pek yarar sağlamamıştır. Bu karışıklıktan faydalanan Afgan asıllı Gurlular, 1151 yılında Gazneli Behramşah’ı (1117-1157) yenilgiye uğratarak başkent Gazne’yi ele geçirmişlerdir. Bundan sonra Lahor’a (Pakistan) çekilerek yönetimini sürdüren Gazneliler İslam dinini Hindistan’ın içlerine kadar yaymaya çalışmışlardır. Son hükümdar Hüsrev Melik’in (1160-1186) Gurlular tarafından 1186 yılında esir alınmasından sonra Gazneliler Devleti kesin olarak sona ermiştir.

Gaznelilerin ünlü hükümdarı Sultan Mahmut Hindistan’a akınlar düzenlemiş ve burada İslam dinini yaymaya çalışmıştır. Sultan Mahmut’un şöhreti İslam ülkelerinde artmış, ismi asırlar boyu Hindistan
fatihi olarak edebî ve tarihî eserlere konu olmuştur. Hintliler Gazneliler aracılığıyla Türkleri daha yakından tanımaya başlamışlardır.

EBU REYHAN BİRUNÎ

Gazneliler Hindistan’ın Müslümanlaşmasında büyük rol oynamışlardır. Doğu’nun büyük düşünürlerinden Ebu Reyhan El Birunî Gaznelilerin himayesinde birçok bilim dalında bilimsel araştırmalar yapmıştır. Ünlü eseri Hindistan’ı Gazne şehrinde yazan Birunî Türklere dair önemli bilgiler vermiştir.